Episode 112
Ρινόκερος-Ευγένιος Ιονέσκο.
«Ο Ρινόκερος» του Ιονέσκο – Ένα αριστούργημα του Παραλόγου και της Αντίστασης
Ο Ευγένιος Ιονέσκο, μία από τις κεντρικές μορφές του Θεάτρου του Παραλόγου, έγραψε το θεατρικό έργο Ο Ρινόκερος το 1959, επηρεασμένος βαθιά από την πολιτική και ιδεολογική παρακμή που παρακολούθησε στη Γαλλία και την Ευρώπη τις δεκαετίες του '30 και του '40. Στην καρδιά του έργου βρίσκεται ένα απλό αλλά συνταρακτικό ερώτημα: Τι σημαίνει να παραμένει κανείς άνθρωπος σε έναν κόσμο που μαζικά αποανθρωποποιείται;
Η υπόθεση διαδραματίζεται σε μια ανώνυμη επαρχιακή γαλλική πόλη, στην οποία οι κάτοικοι αρχίζουν σταδιακά να μεταμορφώνονται σε ρινόκερους – συμβολικά όντα που ενσαρκώνουν τη βία, την τυφλή ισχύ και την απώλεια της κριτικής σκέψης. Ο μόνος που αντιστέκεται ως το τέλος είναι ο κεντρικός ήρωας, ο Μπερανζέ, ένας καθημερινός άνθρωπος, χαμένος, αδύναμος, συχνά μέθυσος, αλλά βαθιά ανθρώπινος. Μέσα από την αδυναμία του, ο Ιονέσκο χαράζει το ηθικό ανάστημα ενός αντιήρωα, που, όταν όλοι γύρω του παραδίδονται στη βαρβαρότητα, επιλέγει να σταθεί μόνος, τραγικά και περήφανα ανθρώπινος.
Οι χαρακτήρες είναι εμβληματικοί. Ο Ζαν, φίλος του Μπερανζέ, ξεκινά ως ορθολογιστής και περήφανος για την ατομική του ακεραιότητα, αλλά σύντομα μεταστρέφεται, υιοθετώντας τη ρινοκερίτιδα ως «λογική εξέλιξη». Η μεταμόρφωσή του είναι ίσως η πιο τρομακτική: μια σταδιακή αποδόμηση της συνείδησης, ένας διάλογος με τον εαυτό του που εκφυλίζεται σε ντελίριο. Η Ντέζι, προσωποποίηση της ελπίδας και του έρωτα, προδίδει τελικά τον Μπερανζέ, ενδίδοντας κι αυτή στη δύναμη των πολλών. Ο Ντιντάρ, με την επίφαση της λογικής, υποτιμά τον κίνδυνο της μαζικής υστερίας. Όλοι, ένας προς έναν, παραδίδονται. Ο θεατής παρακολουθεί ένα κοινωνικό πείραμα φθοράς, στο οποίο η ελεύθερη βούληση αντικαθίσταται από την επιθυμία ένταξης, και η κρίση υποκύπτει στον φόβο της απομόνωσης.
Η αλληγορία είναι εμφανής: ο Ιονέσκο, γεννημένος στη Ρουμανία και μάρτυρας της ανόδου του ναζισμού, του φασισμού και του σταλινισμού, αναπλάθει επί σκηνής το φαινόμενο της μαζικής ένταξης σε ολοκληρωτικές ιδεολογίες. Η «ρινοκερίτιδα» δεν είναι απλώς μεταμόρφωση – είναι πλύση εγκεφάλου, αποδοχή του κτήνους ως φυσιολογικού, είναι η εθελούσια παράδοση του ανθρώπου σε μια βίαιη, υπερφίαλη, άλογη συλλογικότητα. Ο ίδιος ο συγγραφέας παραδέχτηκε ότι το έργο γεννήθηκε από την οδύνη του να βλέπει φίλους του, διανοούμενους και καλλιτέχνες, να υποκύπτουν σε φασιστικά ρεύματα κατά τον Μεσοπόλεμο.
Το έργο παρουσιάστηκε πρώτη φορά στη σκηνή το 1959 στο Düsseldorf της Γερμανίας, σε μια εποχή που η Ευρώπη προσπαθούσε ακόμη να ανασυνθέσει τα κομμάτια της. Η παρισινή του πρεμιέρα το 1960 στο Théâtre de l’Odéon σημείωσε τεράστια επιτυχία, εδραιώνοντας τον Ιονέσκο ως κορυφαίο εκφραστή του Θεάτρου του Παραλόγου. Στην Ελλάδα πρωτοπαρουσιάστηκε τη δεκαετία του ’60, με εμβληματική σκηνοθεσία του Κάρολου Κουν, και άφησε εποχή για τη σαρωτική δύναμη της σκηνικής του αλληγορίας.
Ο θεατής, παρακολουθώντας το έργο, μετακινείται από τη σάτιρα στην αγωνία, από την ειρωνεία στον τρόμο. Φεύγοντας από την παράσταση, μένει με ένα πνιγηρό αίσθημα – μια επίγνωση ότι ο φασισμός δεν χρειάζεται πάντα στολές και όπλα: αρκεί ο κομφορμισμός, η ανάγκη αποδοχής, η παραίτηση από την ατομική ευθύνη. Η μορφή του Μπερανζέ, που στο ξεκίνημα φαντάζει γελοία και αδύναμη, καταλήγει να είναι το μόνο ηθικό ανάστημα που στέκεται όρθιο, έστω και μόνο, απέναντι σε ένα κύμα απανθρωπιάς.
Η γραφή του Ιονέσκο υπακούει στην ποιητική του Παραλόγου: επαναλήψεις, παράλογοι διάλογοι, υπερβολές που φέρνουν γέλιο και ανατριχίλα ταυτόχρονα. Το γλωσσικό παιχνίδι, οι εναλλαγές ύφους, η δραματουργική εξέλιξη από το απλό στο τερατώδες, καταλήγουν να χτίσουν ένα σύμπαν εφιαλτικό – αλλά οικείο. Δεν είναι ένα δυστοπικό μέλλον· είναι η καθ’ ημάς Ιστορία, παρούσα και τρομακτικά επαναλαμβανόμενη.
Ο ίδιος ο Ιονέσκο (1909–1994) δεν υπήρξε μόνο θεατρικός συγγραφέας αλλά και φιλόσοφος του παραλόγου. Με ρίζες στη Ρουμανία και στη Γαλλία, βίωσε από κοντά την υποκρισία των ιδεολογιών, τη φρίκη του ολοκληρωτισμού, αλλά και την τραγική μοίρα του ανθρώπου που αναζητά νόημα σ’ έναν κόσμο όπου όλα – ακόμη και η λογική – τίθενται υπό αμφισβήτηση. Το Θέατρο του Παραλόγου, στο οποίο ανήκει μαζί με τον Σάμουελ Μπέκετ και τον Ζαν Ζενέ, δεν είναι απλώς μορφή πειραματισμού· είναι φωνή αγωνίας για την ύπαρξη.
Ο Ρινόκερος παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ. Σε έναν κόσμο όπου η μαζοποίηση, η αποδοχή του ισχυρότερου λόγου, η διαγραφή της μνήμης και της ατομικότητας επανεμφανίζονται με νέες μάσκες, το έργο του Ιονέσκο μας καλεί να αναρωτηθούμε: τι θα πράξουμε όταν οι «άλλοι» γίνουν κτήνη και μας ζητήσουν να τους ακολουθήσουμε; Θα συνθηκολογήσουμε ή θα φωνάξουμε, όπως ο Μπερανζέ, το αιώνιο ανθρώπινο «Δεν συνθηκολογώ!»;
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
