Episode 108
Η κυρά της θάλασσας. Ερρίκου Ίψεν
«Η κυρά της θάλασσας», γραμμένο το 1888 και ανεβασμένο για πρώτη φορά το 1889 στη Νορβηγία και τη Γερμανία, αποτελεί ένα από τα πιο ποιητικά, συμβολικά και ψυχολογικά φορτισμένα έργα του Ερρίκου Ίψεν, ενός από τους θεμελιωτές του σύγχρονου ρεαλιστικού θεάτρου. Σε αντίθεση με πιο «κοινωνικά» έργα του, όπως Το κουκλόσπιτο ή Ένας εχθρός του λαού, εδώ ο Ίψεν στρέφεται περισσότερο προς τον εσωτερικό κόσμο της ηρωίδας του, υφαίνοντας μια δραματουργία που κινείται μεταξύ ρεαλισμού και συμβολισμού, ανάμεσα στο παρελθόν και στο φαντασιακό, με σταθερό άξονα την έννοια της ελευθερίας.
Η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από την Ελίντα Βάνγκελ, μια γυναίκα μεγαλωμένη δίπλα στη θάλασσα, κόρη φαροφύλακα, η οποία έχει εγκλωβιστεί σ’ έναν στεγνό, ασφυκτικό γάμο με τον γιατρό Βάνγκελ, σε μια παραθαλάσσια λουτρόπολη της Νορβηγίας. Αν και τίποτα εξωτερικά δεν φαίνεται να λείπει από τη ζωή της, η Ελίντα ζει σε μια διαρκή εσωτερική ένταση. Η απουσία του παιδιού της που πέθανε, η συμβίωση με τις δύο κόρες του συζύγου από προηγούμενο γάμο, και κυρίως η αποκοπή της από τη θάλασσα –τον πρωταρχικό της σύνδεσμο με την ελευθερία και τη φύση– την οδηγούν σε μια υπαρξιακή κρίση.
Η δράση κορυφώνεται με την επιστροφή ενός παλιού, σχεδόν μυθικού εραστή, ενός άντρα συνδεδεμένου με ένα παρελθόν γεμάτο πάθος, μυστήριο και παρανομία (καθώς είχε σκοτώσει έναν άνθρωπο). Εκείνος επιστρέφει για να την πάρει μαζί του, και της προσφέρει μια «έξοδο»: την απόδραση από τον κοινωνικό ρόλο της συζύγου, από το βολικό πλαίσιο του καθωσπρεπισμού, από την πνιγηρή ασφάλεια της αστικής ζωής. Το δίλημμα που γεννιέται είναι βαθιά υπαρξιακό: θα διαλέξει η Ελίντα την ελευθερία ή τη σταθερότητα; Το άγνωστο ή το γνωστό; Το παρελθόν ή το παρόν;
Οι χαρακτήρες είναι σμιλευμένοι με λεπτότητα και εσωτερικότητα. Η Ελίντα είναι μια μορφή ρευστή, αμφίθυμη, που παλεύει με δυνάμεις πέρα από τη λογική. Ο γιατρός Βάνγκελ είναι ίσως ο πιο «προοδευτικός» αρσενικός ήρωας του Ίψεν: αντί να επιβληθεί, της δίνει το δικαίωμα της απόφασης. Στέκεται με αξιοπρέπεια απέναντί της, ακόμα κι όταν αυτή τον αμφισβητεί. Οι δύο κόρες του ενσαρκώνουν τον ρεαλισμό, την κανονικότητα, τον κόσμο όπως είναι. Ο μυστηριώδης «Ξένος», από την άλλη, δεν είναι τόσο χαρακτήρας όσο αρχέτυπο: μια προβολή του ανεκπλήρωτου πόθου, της αδάμαστης θάλασσας, του ασυνείδητου που επιμένει να επιστρέφει.
Το έργο ενσωματώνει βαθιά στοιχεία της εποχής του, ιδίως τις πρώτες ρωγμές στην πατριαρχική θεώρηση της γυναίκας και τις συζητήσεις γύρω από τη γυναικεία χειραφέτηση –χωρίς ωστόσο να προσφέρει μια «στρατευμένη» ηρωίδα όπως η Νόρα. Αντίθετα, η Ελίντα συμβολίζει την πάλη της ψυχής για εσωτερική ελευθερία, περισσότερο παρά την κοινωνική της διεκδίκηση. Το υπαρξιακό της αδιέξοδο είναι απόηχος του μοντερνισμού που θα έρθει: ένας κόσμος όπου οι παραδοσιακοί θεσμοί δεν προσφέρουν πια παρηγοριά, κι ο άνθρωπος καλείται να επιλέξει μόνος, χωρίς εξωτερικά στηρίγματα.
Η θάλασσα λειτουργεί ως κεντρικό σύμβολο. Όπως το σημειώνει και η παράδοση του μύθου της γοργόνας, που θυσιάζει την ουρά της για την αγάπη ενός ανθρώπου, έτσι κι η Ελίντα έχει θυσιάσει ένα κομμάτι της για να ανήκει στον κόσμο των ανθρώπων. Αλλά αυτό το κομμάτι την καλεί πίσω. Η θάλασσα είναι η μήτρα, το ασυνείδητο, το απεριόριστο. Όμως, το μεγάλο ερώτημα παραμένει: αντέχουμε την ελευθερία; Μπορούμε να την αναλάβουμε ως προσωπική ευθύνη;
Η αίσθηση του θεατή φεύγοντας από την παράσταση είναι μια γλυκόπικρη γεύση. Δεν υπάρχει κάθαρση με την παραδοσιακή έννοια, ούτε λύση. Υπάρχει μια υπόσχεση ωριμότητας, ότι η ελευθερία δεν είναι φυγή αλλά επιλογή. Κι ότι ακόμα κι αν δεν επιλέξουμε το άγνωστο, έχουμε το δικαίωμα να το κοιτάμε, να το ονειρευόμαστε, να το τιμούμε.
Ο Ίψεν, γεννημένος το 1828 στη Νορβηγία, θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους θεατρικούς συγγραφείς όλων των εποχών και πρόδρομος του ψυχολογικού ρεαλισμού στο θέατρο. Με έργα όπως Η Αγριόπαπια, Η Έντα Γκάμπλερ, Οι Βρικόλακες, ανέδειξε τις ρωγμές του αστικού κόσμου και τη βαθιά ψυχοσύνθεση των ηρώων του, ειδικά των γυναικών. Στην Κυρά της Θάλασσας η γραφή του συνδυάζει λυρισμό, υπαινικτικότητα και βαθιά εσωτερικότητα.
Στην Ελλάδα, το έργο έχει παιχτεί πολλές φορές, με σημαντικές σκηνοθεσίες, άλλοτε τονίζοντας το ποιητικό του βάθος, άλλοτε δίνοντας έμφαση στην ψυχαναλυτική του ανάγνωση. Σήμερα, φαντάζει εξίσου επίκαιρο όσο και στην εποχή του, αφού το ερώτημα για το αν μπορούμε στ’ αλήθεια να είμαστε ελεύθεροι –και ποιο τίμημα αυτή συνεπάγεται– παραμένει αναπάντητο.
Η Ελίντα, στο τέλος, επιλέγει να μείνει. Όχι όμως επειδή υποτάσσεται. Αλλά επειδή, για πρώτη φορά, έχει την ελευθερία να επιλέξει. Και αυτό, σε έναν κόσμο που μας εκπαιδεύει να ζούμε με ασφάλεια αντί για ελευθερία, είναι ίσως η πιο επαναστατική πράξη.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
