Episode 84

Το πορτραίτο του Dorian Gray Όσκαρ Ουάιλντ

Κριτική στο Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ: Από το Βιβλίο στη Σκηνή

Το Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ, το μοναδικό μυθιστόρημα του Όσκαρ Ουάιλντ, αποτελεί ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, χάρη στη σύνθετη θεματολογία του, την εσωτερική του σκοτεινότητα και την ανατρεπτική αισθητική του. Αν και δημοσιεύθηκε το 1890, εξακολουθεί να απασχολεί βαθιά τόσο το αναγνωστικό όσο και το θεατρικό κοινό, ως έργο που ακροβατεί ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική, τον αισθητισμό και την ηθική διαφθορά, την ψυχή και την επιφάνεια. Ο Ντόριαν Γκρέυ είναι ένας χαρακτήρας που μοιάζει ταυτόχρονα αθώος και καταραμένος, ένας σύγχρονος Φάουστ χωρίς εμφανή συμφωνία, αλλά με πλήρη συναίσθηση της επιλογής του.

Υπόθεση

Μέσα στο αργόσυρτο φως ενός λονδρέζικου καλοκαιριού, εκεί που οι σκιές των ιβίσκων αργοσαλεύουν στους τοίχους των σπιτιών και οι σκέψεις βυθίζονται σαν καπνός σε ποτήρι, γεννιέται μια κατάρα τυλιγμένη σε ομορφιά. Ο νεαρός Ντόριαν Γκρέυ, μορφή σχεδόν μυθική, αθώος και ταυτόχρονα προορισμένος για σκοτεινά μονοπάτια, ποζάρει για έναν πίνακα που δεν είναι απλώς έργο τέχνης – είναι ψυχή. Ο καλλιτέχνης, Μπάζιλ Χόλγουορντ, βλέπει στο πρόσωπό του κάτι περισσότερο από ένα σύνολο συμμετρικών χαρακτηριστικών· βλέπει έναν άγγελο που γεννήθηκε στη γη για να διαφθαρεί.

Κι έρχεται ο Λόρδος Χένρι, ο άνθρωπος με τη φωνή από μετάξι και δηλητήριο. Ένας σύγχρονος Μωυσής του ηδονισμού, που δεν ανοίγει θάλασσες αλλά καρδιές, μιλώντας για τη ματαιότητα της αρετής και τη θεοποίηση της ομορφιάς. Μέσα από τα λόγια του, ο Ντόριαν διακρίνει μια σκληρή αλήθεια: η νεότητα είναι πολυτιμότερη από την ψυχή. Και τότε εύχεται, μ’ έναν ψίθυρο που κάνει το σύμπαν να κρατήσει την ανάσα του – το πρόσωπό του να μείνει ανέγγιχτο από τον χρόνο και το πορτραίτο να φέρει το φορτίο της ηθικής του διάλυσης.

Η ευχή, σαν παγίδα μεταξωτή, γίνεται μοίρα.

Ο Ντόριαν αρχίζει να βαδίζει σε μονοπάτια απαγορευμένα, κυνηγώντας την έκσταση στις τέχνες, στις απολαύσεις, στους ανθρώπους. Η πρώτη του κατάκτηση, η εύθραυστη ηθοποιός Σίβυλλα Βέιν, σβήνει σαν κερί που στάζει όταν την απαρνιέται. Κι όταν πεθαίνει, εκείνος βλέπει για πρώτη φορά την αλλαγή στο πορτραίτο: ένα πρόσωπο ελαφρώς σκληρότερο, πιο σκοτεινό.

Καθώς τα χρόνια κυλούν, εκείνος μένει ο ίδιος· μα πίσω από την πόρτα ενός δωματίου, ο πίνακας σαπίζει. Κάθε του αμαρτία – από την παρακμή μέχρι τον φόνο – βρίσκει αντανάκλαση στον καμβά. Ο Ντόριαν χάνει φίλους, τιμή, αγάπη· κρατά μονάχα το πρόσωπό του άθικτο, σαν μάσκα από πορσελάνη. Ο Μπάζιλ, προσπαθώντας να αναζητήσει αλήθειες, πληρώνει με τη ζωή του. Ο Άλαν, υποχρεώνεται να γίνει συνένοχος. Ο Τζέιμς Βέιν, φάντασμα της εκδίκησης, τον κυνηγά ως τη στιγμή του δικού του άδοξου τέλους.

Κάποτε, ο Ντόριαν αποφασίζει να αλλάξει. Στην αγκαλιά της αθώας Χέτυ Μέρτον νομίζει πως θα βρει λύτρωση. Μα το πορτραίτο λέει άλλη ιστορία – πιο αποκρουστική από ποτέ. Δεν μπορεί να υπάρξει εξιλέωση δίχως αλήθεια. Και η αλήθεια του είναι το κενό. Ο εγωισμός, μεταμφιεσμένος σε μετάνοια.

Σ’ ένα ξέσπασμα πανικού και απέχθειας, επιχειρεί να καταστρέψει το έργο που τον καθόρισε. Το μαχαίρι χτυπά τον καμβά – κι εκείνος πέφτει νεκρός. Γερασμένος, παραμορφωμένος, αγνώριστος. Το πρόσωπό του φανερώνει όσα κρυβόντουσαν χρόνια. Μόνο με τη βοήθεια των κοσμημάτων του αναγνωρίζεται. Ο πίνακας, αντιθέτως, ακτινοβολεί ξανά – απεικονίζοντας τον Ντόριαν έτσι όπως ήταν πριν νιώσει την πρώτη ενοχή.

Μια τραγωδία σε τρεις πράξεις: Ομορφιά, Διαφθορά, Τιμωρία.

Ο Όσκαρ Ουάιλντ, γνωστός για την πνευματώδη και σαρκαστική του γλώσσα, καταφέρνει να δημιουργήσει ένα έργο όπου η μορφή της τέχνης γίνεται εργαλείο ηθικής καταγραφής. Η γοτθική αισθητική του βιβλίου, τα υπόγεια οπιοποτεία του Λονδίνου, η φιλοσοφική διάλεκτος των διαλόγων, όλα υπηρετούν μία και μόνο αγωνία: τι σημαίνει να ζεις δίχως τύψεις; Ή –ακόμα βαθύτερα– τι σημαίνει να φαίνεσαι τέλειος αλλά να έχεις μια ψυχή που σπαράζει;

Η εποχή που γράφτηκε το βιβλίο, η ύστερη Βικτωριανή περίοδος, ήταν εμποτισμένη με ηθικολογία και καταπίεση, ιδίως σε ό,τι αφορά τη σεξουαλικότητα και τις κοινωνικές αποκλίσεις. Ουάιλντ, μέσα από το έργο αυτό, άσκησε μια αδιόρατη αλλά βαθιά κριτική στον πουριτανισμό της εποχής του. Η πρώτη έκδοση λογοκρίθηκε, και ο ίδιος ο συγγραφέας αντιμετώπισε έντονη δημόσια κατακραυγή, κυρίως για τις υπαινικτικές ομοερωτικές νύξεις του βιβλίου, αλλά και για το συνολικό του ύφος, που πολλοί χαρακτήρισαν ως «σαθρό» και «ανήθικο». Το γεγονός ότι ο ίδιος ο Ουάιλντ οδηγήθηκε στη φυλακή για την ομοφυλοφιλία του μερικά χρόνια αργότερα εντείνει τη διαχρονική αξία του έργου ως πολιτική πράξη.

Η θεατρική μεταφορά του έργου είναι μια διαφορετική πρόκληση. Ενώ το βιβλίο βασίζεται σε εσωτερικούς μονόλογους, αφηγηματικά σχόλια και υπαινικτικά νοήματα, το θέατρο οφείλει να αποδώσει όλα αυτά μέσα από εικόνες, σωματοποίηση και δραματουργική οικονομία. Οι πρώτες θεατρικές μεταφορές εμφανίστηκαν ήδη στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά η πιο γνωστή διασκευή ήταν αυτή του Τζον Όσμπορν το 1975 στο Royal Court Theatre του Λονδίνου. Στην Ελλάδα, παραστάσεις του έργου έχουν παρουσιαστεί κυρίως από το 1990 και εξής, με αποκορύφωμα κάποιες σύγχρονες παραγωγές όπως αυτή του Νίκου Καραθάνου ή του Μιχαήλ Μαρμαρινού, που έδωσαν νέα πνοή και ψυχολογικό βάθος στην ιστορία.

Το θεατρικό «Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ» λειτουργεί με άλλους όρους. Το πορτραίτο, που στο βιβλίο είναι η σιωπηλή απόδειξη της ηθικής πτώσης, στη σκηνή πρέπει να αποκτήσει υλική μορφή, πολλές φορές συμβολική. Κάποιες παραστάσεις επέλεξαν να εμφανίσουν δύο ηθοποιούς: έναν για τον «εξωτερικό» και έναν για τον «εσωτερικό» Ντόριαν. Άλλες χρησιμοποίησαν βιντεοπροβολές, καθρέφτες ή ζωντανή ζωγραφική για να υποδηλώσουν την παραμόρφωση της ψυχής. Όλες πάντως οφείλουν να δώσουν μια πειστική εκδοχή της αλλοίωσης που δεν φαίνεται, του τρόμου που κατοικεί πίσω από την ομορφιά.

Η αποδοχή της παράστασης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κοινό. Ένας θεατής που έχει διαβάσει το βιβλίο ίσως αναζητήσει τη φιλοσοφική λεπτότητα του Ουάιλντ, την ειρωνεία και το πυκνό του ύφος. Ένας θεατής που δεν έχει επαφή με το κείμενο, πιθανόν να συγκλονιστεί από τη δραματική πορεία της πτώσης ενός φαινομενικά τέλειου ανθρώπου. Σε κάθε περίπτωση, η εμπειρία είναι καθηλωτική. Ο θεατής φεύγει από την αίθουσα με μια σκοτεινή αίσθηση απώλειας. Σαν να κοιτάχτηκε κι αυτός στο πορτραίτο του.

Το Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ είναι τελικά ένα έργο για τη σχέση μας με τον εαυτό μας. Για το πόσο μακριά μπορούμε να πάμε προκειμένου να διατηρήσουμε την εικόνα μας αλώβητη, ακόμα κι όταν η ψυχή μας αιμορραγεί. Είτε μέσα από τις σελίδες του Ουάιλντ, είτε μέσα από τις σκηνικές ερμηνείες, το μήνυμα παραμένει ίδιο: η αλήθεια δεν κρύβεται πίσω από την επιφάνεια. Όσο κι αν προσπαθούμε, η ψυχή μας τελικά θα αποκαλυφθεί – και ίσως είναι ήδη αργά.

Τι αποκομίζει ο θεατής

Μια εσωτερική αναμέτρηση με το ερώτημα: «Είμαι αυτό που φαίνομαι; Ή αυτό που κάνω όταν κανείς δεν βλέπει;». Ένα καθρέφτισμα της σημερινής κοινωνίας που κυνηγά την τελειότητα και την εικόνα (social media, filters, «αιώνια νιότη»). Μία θλίψη: καθώς η κάθαρση έρχεται μόνο μέσω της καταστροφής.

Αίσθηση φεύγοντας από την παράσταση

Ο θεατής φεύγει σοκαρισμένος από την κατάπτωση του ήρωα, μελαγχολικός, καθώς η τελειότητα που ποθεί ο Ντόριαν δεν υπάρχει, ενδοσκοπικός, με ερωτήματα γύρω από την ομορφιά, την ηθική, και τη δική του «ψυχή».

Λίγα λόγια για τον Όσκαρ Ουάιλντ

Ο Όσκαρ Ουάιλντ (1854–1900), Ιρλανδός συγγραφέας, ποιητής και δραματουργός, υπήρξε εμβληματική μορφή του αισθητισμού και της ντεκαντάνς. Με έργα όπως The Importance of Being Earnest και Salome, ανέδειξε την ειρωνεία, την κοινωνική σάτιρα και την αισθητική φιλοσοφία. Διώχθηκε ποινικά για την ομοφυλοφιλία του, φυλακίστηκε και πέθανε πάμφτωχος στο Παρίσι.

Το Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ παραμένει η πιο σπαρακτική αντανάκλαση της προσωπικής του σύγκρουσης: ο αγώνας του για αποδοχή και η ανάγκη του να ζήσει πέρα από τους κοινωνικούς περιορισμούς.

Η ιστοσελίδα μου

https://www.angeligeorgia.gr

Τα Podcast μου:

https://angeligeorgiastoryteller.gr

https://mithoikaipolitismoi.gr

https://akougontasmetingeorgia.gr

https://theatromeangeligeorgia.gr

Το κανάλι μου στο you tube

https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured

Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:

https://www.facebook.com/angeligeorgia

Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί: