Episode 115
Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη
Η Ιφιγένεια εν Αυλίδι, η τελευταία τραγωδία του Ευριπίδη που παρουσιάστηκε μετά θάνατον το 405 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια, αποτελεί μια από τις πιο συγκλονιστικές στιγμές του αρχαίου δράματος. Έργο βαθύτατα ανθρώπινο, δραματουργικά σύνθετο και ψυχολογικά φορτισμένο, πραγματεύεται το σκληρό δίλημμα ανάμεσα στο πατρικό αίσθημα και το καθήκον απέναντι στην πατρίδα, αναδεικνύοντας τις συγκρούσεις που γεννά η εξουσία, ο πόλεμος, και η θυσία.
Υπόθεση και αφηγηματική δομή
Η ιστορία εκτυλίσσεται στην Αυλίδα, όπου ο ελληνικός στόλος, έτοιμος να αναχωρήσει για την Τροία, έχει ακινητοποιηθεί από άπνοια. Ο Αγαμέμνων, αρχιστράτηγος των Αχαιών, πληροφορείται από τον μάντη Κάλχα πως μόνο η θυσία της κόρης του, Ιφιγένειας, στην Άρτεμη θα κατευνάσει τους ανέμους. Διστάζει, μετανοεί, στέλνει μυστικά γράμμα για να ματαιώσει την έλευση της οικογένειάς του. Μα είναι πια αργά. Η Ιφιγένεια, συνοδευόμενη από τη μητέρα της Κλυταιμνήστρα και τον μικρό Ορέστη, έχει ήδη φτάσει, πιστεύοντας πως πρόκειται να παντρευτεί τον ήρωα Αχιλλέα.
Η αποκάλυψη της αλήθειας γεννά συγκλονιστικές σκηνές – εντάσεις, παρακλήσεις, λυγμούς. Η Κλυταιμνήστρα εκρήγνυται, η Ιφιγένεια τρομάζει, ο Αχιλλέας εξοργίζεται. Και μέσα από την ταπείνωση, την προδοσία, τον φόβο, αναδύεται η υπέρβαση. Η νεαρή κόρη μεταμορφώνεται. Από θύμα γίνεται σύμβολο. Αποδέχεται την αυτοθυσία ως προσφορά στο κοινό καλό, μετατρέποντας την αδυναμία σε μεγαλείο ψυχής. Στο φινάλε, η θεά Άρτεμις παρεμβαίνει – ένα από τα λίγα στιγμιότυπα από μηχανής θεού στον Ευριπίδη – και σώζει την Ιφιγένεια, αντικαθιστώντας την με ένα ελάφι στο βωμό.
Οι χαρακτήρες και η ψυχολογική τους σκιαγράφηση
Ο Αγαμέμνων παρουσιάζεται ως άνθρωπος διχασμένος. Δεν είναι ο ήρωας των ομηρικών επών, αλλά ένας πατέρας που παραπαίει ανάμεσα στην φιλοδοξία και την ενοχή. Ανίκανος να αντισταθεί στην πίεση των συμπολεμιστών του και στον φόβο της ατίμωσης, παραδίδει την κόρη του σε μια τελετουργική σφαγή, παραμένοντας έως το τέλος εσωτερικά ρημαγμένος.
Η Κλυταιμνήστρα, σε μια από τις πιο ολοκληρωμένες απεικονίσεις της στη σωζόμενη αρχαία γραμματεία, είναι η μητέρα-λιοντάρι, έτοιμη να συγκρουστεί με θεούς και άνδρες για να σώσει το παιδί της. Η οργή της, ο λόγος της, η στοχοπροσήλωσή της, προαναγγέλλουν τη μορφή που αργότερα θα σκοτώσει τον Αγαμέμνονα στις «Χοηφόρες» του Αισχύλου. Ο Μενέλαος λειτουργεί ως αντίλογος: άλλοτε υποστηρίζει τη θυσία, άλλοτε υποχωρεί, αποκαλύπτοντας την κενότητα και τη σχετικότητα των ηθικών σταθερών σε καιρό πολέμου. Ο Αχιλλέας, αρχικά εξαπατημένος, αποκαθίσταται ως υπερασπιστής της Ιφιγένειας, αλλά και αυτός δεν μπορεί να τη συγκρατήσει όταν εκείνη αποφασίζει μόνη της.
Κεντρική είναι η Ιφιγένεια. Από ανυποψίαστη νύφη γίνεται τραγική ηρωίδα, σύμβολο του ανθρώπινου μεγαλείου μέσα στην απόγνωση. Η μεταστροφή της είναι από τις πιο συνταρακτικές στην αρχαία τραγωδία: δεν θυσιάζεται απλώς, αυτοπροσφέρεται. Έτσι, δεν είναι το αντικείμενο της τραγωδίας αλλά το υποκείμενο της δράσης και της ηθικής ανύψωσης.
Ιστορικό πλαίσιο και δραματουργική καινοτομία
Το έργο γράφτηκε κατά την παραμονή του Ευριπίδη στη μακεδονική αυλή του Αρχελάου, λίγα χρόνια πριν από τον θάνατό του. Την εποχή εκείνη η Αθήνα βρισκόταν σε κρίση – ο Πελοποννησιακός Πόλεμος πλησίαζε στο τέλος του και η δημοκρατία βίωνε αλλεπάλληλες ήττες. Μέσα σ’ αυτό το ζοφερό σκηνικό, ο Ευριπίδης υφαίνει μια τραγωδία όπου οι θεσμοί καταρρέουν, οι θεοί σιωπούν (ή επιβάλλουν τρομακτικές απαιτήσεις), και η ανθρώπινη ελευθερία συγκρούεται με την πολιτική σκοπιμότητα. Δομικά, η τραγωδία ξεχωρίζει. Είναι η μόνη σωζόμενη που ξεκινά με διαλογική σκηνή αντί πρόλογου. Οι εσωτερικές συγκρούσεις υπερτερούν των εξωτερικών, και η δράση εστιάζει στον λόγο – στον αγώνα της πειθούς, στην έκφραση των διλημμάτων, στην πορεία προς την αποδοχή ή την καταστροφή.
Τι αποκομίζει ο θεατής
Ο θεατής φεύγει συντετριμμένος αλλά και εξαγνισμένος. Η κάθαρση εδώ δεν προέρχεται από τη νίκη του δικαίου, αλλά από την ανάδειξη της ηθικής δύναμης του ατόμου. Η Ιφιγένεια δεν γίνεται απλώς θύμα μιας πατριαρχικής κοινωνίας· γίνεται φωνή λογικής, ελεύθερης βούλησης και αυταπάρνησης. Η σύγκρουση ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο καθήκον αποκτά παγκόσμια διάσταση και μας υποχρεώνει να αναλογιστούμε τα όρια της ελευθερίας και της ευθύνης.
Η υποδοχή του έργου
Η Ιφιγένεια εν Αυλίδι παρουσιάστηκε πρώτη φορά στην Αθήνα το 405 π.Χ. από τον γιο του Ευριπίδη, Ευριπίδη τον Νεότερο, στο πλαίσιο μιας τριλογίας που περιλάμβανε επίσης τις «Βάκχες» και τον «Αλκμαίωνα». Κέρδισε το πρώτο βραβείο, εν μέρει λόγω του ισχυρού συναισθηματικού φορτίου και της αριστοτεχνικής γραφής. Στην Ελλάδα συνεχίζει να ανεβαίνει σε σημαντικά φεστιβάλ, με σύγχρονες σκηνοθετικές προσεγγίσεις που συχνά εστιάζουν στη γυναικεία δύναμη, την πολιτική διάσταση της θυσίας και τον συμβολισμό του πολέμου.
Στο εξωτερικό, έκανε την εμφάνισή της πολύ αργότερα, κυρίως κατά την Αναγέννηση και μετά, με αναβιώσεις που τόνισαν τη σύγκρουση ατομικού-συλλογικού. Γνωστή παραγωγή του 20ού αιώνα υπήρξε εκείνη του Peter Hall στην Αγγλία, ενώ σπουδαίοι σκηνοθέτες όπως ο Μιχαήλ Κορακιανίτης και η Κατερίνα Ευαγγελάτου έχουν προσφέρει εντυπωσιακές αναγνώσεις της.
Ο Ευριπίδης και η θέση του
Ο Ευριπίδης (480–406 π.Χ.) θεωρείται ο πιο ριζοσπάστης από τους τρεις μεγάλους τραγικούς. Τόλμησε να φέρει τον άνθρωπο στο κέντρο της τραγωδίας, αμφισβητώντας θεούς και μύθους, και μετατρέποντας τις γυναίκες σε κεντρικά πρόσωπα δράσης. Η Ιφιγένεια εν Αυλίδι είναι χαρακτηριστική αυτού του ανθρωποκεντρικού προσανατολισμού: μια τραγωδία όχι για τη μοίρα, αλλά για την επιλογή· όχι για τους θεούς, αλλά για την ανθρώπινη ψυχή.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
