Episode 138
Ταρτούφος Μολιέρος
«Ταρτούφος» του Μολιέρου – Όταν η υποκρισία φοράει το ράσο
Ο Ταρτούφος του Μολιέρου (Tartuffe ou l’Imposteur, 1664) είναι ένα από τα πιο αιχμηρά και παρεξηγημένα θεατρικά έργα του 17ου αιώνα. Κωμωδία μεν, αλλά όχι για να γελάσεις ανέμελα· μια βαθιά τομή στον πυρήνα της ανθρώπινης ψευτιάς, της θρησκευτικής υποκρισίας και της ευκολίας με την οποία ο άνθρωπος απατάται όταν ψάχνει σωτήρες αντί να αναλαμβάνει ευθύνες.
Υπόθεση – Ο άγιος απατεώνας στο σαλόνι των αφελών
Η πλοκή εξελίσσεται στην οικία του Οργκόν, ενός πλούσιου και συντηρητικού πατέρα που έχει υιοθετήσει ως πνευματικό του οδηγό τον Ταρτούφο, έναν ψευδοευσεβή άνδρα με ράσα και γλώσσα γλυκιά σαν το μέλι. Ο Ταρτούφος, εκμεταλλευόμενος τον θρησκευτικό φανατισμό και τη συναισθηματική αφέλεια του Οργκόν, κατορθώνει να αποκτήσει όχι μόνο την πλήρη εμπιστοσύνη του αλλά και την κληρονομιά του, ενώ ταυτόχρονα επιδιώκει να αποπλανήσει την Ελμίρα, σύζυγο του Οργκόν.
Τα παιδιά, η σύζυγος, ακόμη και η υπηρέτρια προσπαθούν μάταια να ανοίξουν τα μάτια του Οργκόν. Όταν τελικά η αλήθεια αποκαλύπτεται, ο Ταρτούφος αποδεικνύεται αδίστακτος – έχει ήδη στα χέρια του τη διαθήκη και προσπαθεί να εκδιώξει την οικογένεια από το ίδιο της το σπίτι. Η σωτηρία έρχεται – όχι από την οικογένεια, αλλά από την εξουσία: ένας βασιλικός απεσταλμένος (συνήθως ερμηνευόμενος ως ο Λουδοβίκος ΙΔ΄) συλλαμβάνει τον Ταρτούφο, αποκαθιστώντας την ηθική τάξη.
Χαρακτήρες – ένα πανόραμα υποκρισίας, ευπιστίας και αντίστασης
Ο Ταρτούφος είναι από τους πιο αμφιλεγόμενους θεατρικούς ήρωες. Δεν είναι γελοίος, δεν είναι γραφικός. Είναι υπολογιστής, πανούργος, εσωτερικά ψυχρός και θεατρικά γοητευτικός. Είναι ο άνθρωπος που φορά τη μάσκα της πίστης για να αποκτήσει εξουσία, την καλοσύνη για να ασκήσει έλεγχο, τη σεμνότητα για να κυριαρχήσει. Η δύναμή του πηγάζει από την ανάγκη των άλλων να πιστέψουν.
Ο Οργκόν είναι η άλλη όψη του νομίσματος. Δεν είναι κακός, είναι τυφλός. Είναι ο άνθρωπος που αποζητά μια σταθερά σε έναν κόσμο που αλλάζει – και πέφτει στην παγίδα. Η Ελμίρα, γυναίκα με οξύνοια και αποφασιστικότητα, εκπροσωπεί την υγιή λογική, όπως και ο Κλεάνθης, που είναι η φωνή του ορθού λόγου. Η υπηρέτρια Ντορίν, με τη λαϊκή της σοφία και την κοφτερή γλώσσα, γίνεται η φωνή του κοινού που βλέπει καθαρά.
Ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο – η μάχη με την Εκκλησία και τον φανατισμό
Το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά το 1664, στο Παλαί Ρουαγιάλ, μπροστά στον ίδιο τον Λουδοβίκο ΙΔ΄. Αμέσως ξεσήκωσε σάλο: οι θρησκευτικοί κύκλοι θεώρησαν ότι ο Μολιέρος σατιρίζει τη θρησκεία και απαίτησαν την απαγόρευση του έργου. Και το κατάφεραν: το έργο δεν παιζόταν επί πέντε χρόνια. Ο Μολιέρος αναγκάστηκε να τροποποιήσει την υπόθεση, να μετριάσει την κριτική και να προσθέσει τον χαρακτήρα του «καλού βασιλιά» που αποκαθιστά τη δικαιοσύνη – ένα κλείσιμο του ματιού προς την εξουσία που του επέτρεψε τελικά να ανεβάσει το έργο ξανά το 1669.
Πρόκειται, ωστόσο, για ένα έργο πολιτικό με τον βαθύτερο τρόπο. Δεν κατηγορεί τη θρησκεία – κατηγορεί την υποκρισία. Ο Ταρτούφος δεν είναι ιερέας· είναι κάποιος που παριστάνει τον ευσεβή. Και ο Οργκόν δεν είναι θύμα – είναι συμμέτοχος, γιατί έχει ανάγκη να εξαπατηθεί για να αισθανθεί σωστός.
Το έργο στην Ελλάδα – σκηνές και αναγνώσεις
Ο Ταρτούφος έχει μεταφραστεί και παιχτεί πολλές φορές στην Ελλάδα, από το Εθνικό Θέατρο, το Θέατρο Τέχνης, αλλά και από σύγχρονες ομάδες. Η γλώσσα του προσαρμόζεται με ευκολία στα ελληνικά, καθώς η θεματολογία είναι απόλυτα οικεία: η ηθική επίδειξη, η «καθωσπρέπει» υποκρισία, οι «καλοί χριστιανοί» με τη σκοτεινή ιδιοτέλεια.
Σύγχρονες αναγνώσεις έχουν τοποθετήσει τον Ταρτούφο σε πολιτικά κόμματα, σε τηλεοπτικά πάνελ, σε γραφεία πνευματικής καθοδήγησης, ακόμη και σε διαδικτυακές «σελίδες πίστης». Ο χαρακτήρας του είναι τόσο εύπλαστος, που παραμένει επικίνδυνα επίκαιρος.
Η αίσθηση του θεατή – πικρό γέλιο, εσωτερικό ανατρίχιασμα
Ο θεατής φεύγει από την παράσταση γελώντας μεν, αλλά με το συναίσθημα πως τον παρακολούθησαν κι εκείνον. Γιατί όλοι κάποια στιγμή είμαστε λίγο Οργκόν: παραδομένοι σε έναν άνθρωπο που παριστάνει πως ξέρει, πως νοιάζεται, πως οδηγεί. Και όλοι έχουμε συναντήσει έναν Ταρτούφο – στην πολιτική, στο εργασιακό περιβάλλον, ακόμη και στην οικογένεια.
Το έργο λειτουργεί σαν καθρέφτης – και δεν μας χαρίζεται. Δεν δίνει παρηγοριά. Λέει με γέλιο αυτό που θα έλεγε με κραυγή η τραγωδία: ότι οι πιο επικίνδυνοι άνθρωποι είναι αυτοί που πείθουν πως είναι οι καλύτεροι.
Ο Μολιέρος – ο δραματουργός της αλήθειας με μανδύα γελωτοποιού
Ο Ζαν-Μπατίστ Ποκλέν, γνωστός ως Μολιέρος (1622–1673), υπήρξε θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης και ηθοποιός. Έγραψε για τη ζωή που βλέπει, όχι για ιδεώδη. Τα έργα του είναι καυστικά, ρεαλιστικά και βαθιά ψυχολογικά. Το γέλιο του δεν είναι ελαφρύ – είναι ξυράφι. Έζησε ως γελωτοποιός του βασιλιά, μα πέθανε καταδιωκόμενος από την Εκκλησία. Και μέχρι σήμερα, οι χαρακτήρες του –Ταρτούφος, Αλσέστ, Αρπογόν– συνεχίζουν να στοιχειώνουν την ανθρώπινη συνείδηση, υπενθυμίζοντάς μας πως η πιο επικίνδυνη μάσκα είναι εκείνη που φοράει αρετή.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
