Episode 95
Οι Μικροαστοί. Γκόργκι
Ο Μαξίμ Γκόργκι, γεννημένος ως Αλεξέι Μαξίμοβιτς Πέτσκοφ, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Ρώσους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Το έργο του «Οι Μικροαστοί» (ρωσ. “Мещане”) γράφτηκε το 1901 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 26 Μαρτίου 1902 στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, υπό τη σκηνοθεσία του Κονσταντίν Στανισλάφσκι και του Βασίλι Λουζχσκι . Στην Ελλάδα, το έργο ανέβηκε για πρώτη φορά τη σεζόν 1976/1977 στο θέατρο «Αλάμπρα» από τη «Νέα Εταιρεία Θεάτρου»
Όταν ανεβαίνει στη σκηνή το έργο Οι Μικροαστοί του Μαξίμ Γκόργκι, ο θεατής καλείται να παρακολουθήσει μια ήσυχη —και γι’ αυτό τόσο ανησυχητική— θύελλα. Όλα διαδραματίζονται στο σπίτι μιας ρωσικής οικογένειας των αρχών του 20ού αιώνα, όμως το πραγματικό επίκεντρο της ιστορίας δεν είναι το σπίτι αλλά η ίδια η ραχοκοκαλιά της κοινωνίας: ο μικροαστισμός και η σύγκρουσή του με τις ριζοσπαστικές φωνές της εποχής. Το έργο γράφτηκε το 1901 και παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1902 από το περίφημο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας, υπό τη σκηνοθετική καθοδήγηση του Στανισλάφσκι. Στην Ελλάδα, η πρώτη του παρουσίαση έγινε το 1976 από τη Νέα Εταιρεία Θεάτρου. Παρά τον αιώνα που έχει μεσολαβήσει, η θεματική του έργου παραμένει επίκαιρη και ανατριχιαστικά γνώριμη.
Η οικογένεια Μπεσεμένωφ αποτελεί τον μικρόκοσμο της προεπαναστατικής Ρωσίας. Ο πατέρας, Βασίλι, είναι ένας αυστηρός μικροαστός, βαθιά συντηρητικός, που έχει χτίσει τη ζωή του πάνω σε παρωχημένες αξίες: ιδιοκτησία, θρησκεία, πατριαρχία. Δίπλα του η μητέρα, παθητική, κρατά την οικογένεια δεμένη μόνο με τη σιωπή της. Τα παιδιά, Πιοτρ και Τάνια, εκπροσωπούν την επόμενη γενιά: ο Πιοτρ, φοιτητής νομικής, απογοητευμένος και χαμένος· η Τάνια, μελαγχολική και εγκλωβισμένη ανάμεσα στη νιότη και την παραίτηση. Ο Νιλ, θετός γιος, εργάτης και επαναστάτης, γίνεται το σύμβολο της κοινωνικής πρόθεσης για ανατροπή. Η δυναμική των χαρακτήρων συμπληρώνεται από ενοίκους και επισκέπτες που προσθέτουν κωμικοτραγικά στοιχεία και ψυχικά αδιέξοδα. Οι χαρακτήρες του έργου αντιπροσωπεύουν διαφορετικές κοινωνικές και ιδεολογικές τάσεις της εποχής. Ο Βασίλι ενσαρκώνει την παλιά τάξη που προσπαθεί να διατηρήσει τον έλεγχο, ενώ τα παιδιά του και οι φιλοξενούμενοι εκφράζουν την επιθυμία για αλλαγή και πρόοδο. Η σύγκρουση μεταξύ των γενεών και των ιδεολογιών είναι κεντρικό θέμα του έργου, αντικατοπτρίζοντας την κοινωνική αναταραχή που προηγήθηκε της Ρωσικής Επανάστασης του 1917
Το έργο δεν έχει εξωτερική πλοκή με ανατροπές· αντίθετα, αναπτύσσεται σε έναν διάλογο έντασης και υπόγειας ρήξης. Ο Γκόργκι εστιάζει στο ψυχολογικό τοπίο των προσώπων και στη σύγκρουση ιδεολογιών, διαμορφώνοντας ένα θέατρο της σταδιακής απογύμνωσης. Η οικογένεια διαλύεται όχι επειδή κάτι συμβαίνει απότομα, αλλά επειδή η φθορά είναι πια αμετάκλητη. Όλα τα πρόσωπα μοιάζουν να σέρνουν την ήττα τους: είτε από τις ενοχές του παρελθόντος, είτε από την ανικανότητα να ονειρευτούν το μέλλον.
Αυτό που καθιστά τους Μικροαστούς ιδιαίτερα σημαντικούς είναι ότι αποτελούν ένα από τα πρώτα θεατρικά έργα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, προτού αυτός ακόμη αποκρυσταλλωθεί ως ρεύμα. Ο Γκόργκι, παιδί της φτώχειας και του δρόμου, δεν προτείνει απλοϊκές λύσεις ούτε ιδεολογικά μανιφέστα. Αντιθέτως, εκθέτει με ενσυναίσθηση τόσο τον μικροαστό που αρνείται να δει το αύριο όσο και τον ιδεολόγο που βιάζεται να το γεννήσει με συνθήματα. Ο θεατής φεύγει με αναστοχασμό — όχι γιατί βρήκε τις απαντήσεις, αλλά γιατί είδε τους εαυτούς όλων σε ένα καθρέφτισμα γεμάτο ρωγμές. Η εποχή στην οποία γράφεται το έργο είναι ιδιαίτερης σημασίας: Ρωσία 1901, στα πρόθυρα της επανάστασης, με τους διανοούμενους, τους εργάτες και τους φοιτητές να ριζοσπαστικοποιούνται. Ο μικροαστισμός που καταγγέλλει ο Γκόργκι είναι το κοινωνικό υπόστρωμα που δεν ανήκει ούτε στους εκμεταλλευτές ούτε στους καταπιεσμένους, αλλά προσπαθεί να γαντζωθεί από τη σταθερότητα, έστω κι αν αυτή πνίγει τις επόμενες γενιές. Ο θεατρικός λόγος είναι ρεαλιστικός, πυκνός, εσωτερικός. Ο θεατής αισθάνεται σαν να βρίσκεται στο δωμάτιο της οικογένειας και να παρακολουθεί τις ανασφάλειες, τις εκρήξεις, τις αποσιωπήσεις, την κατάρρευση — όχι μόνο μιας οικογένειας, αλλά και μιας ολόκληρης κοινωνικής τάξης. Το βάρος του ανείπωτου είναι τεράστιο. Η σιωπή της Τάνιας ή η απογοήτευση του Πιοτρ είναι περισσότερο εκκωφαντικές από οποιαδήποτε ιδεολογική αντιπαράθεση. Ο Γκόργκι είναι ασφαλώς περισσότερο γνωστός για τα μυθιστορήματά του (Η Μάνα, Τα παιδικά μου χρόνια, Μέσα στους ανθρώπους), όμως το θεατρικό του έργο έχει μεγάλη σημασία. Εκτός από τους Μικροαστούς, έχει γράψει το επίσης σπουδαίο Στο Βυθό (1902), καθώς και τα Οι Εχθροί (1906) και άλλα λιγότερο γνωστά. Τα θεατρικά του χαρακτηρίζονται από κοινωνικό προβληματισμό, ιδεολογική ένταση και ψυχολογική διεισδυτικότητα — είναι, με άλλα λόγια, ζωντανά πολιτικά πορτραίτα.
Ο Γκόργκι, με το έργο αυτό, προσφέρει μια ρεαλιστική απεικόνιση της ρωσικής κοινωνίας της εποχής του, εστιάζοντας στις εσωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων και τις επιπτώσεις των κοινωνικών αλλαγών στην οικογενειακή ζωή. Η γραφή του είναι έντονη και συναισθηματικά φορτισμένη, αποκαλύπτοντας τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες των χαρακτήρων του.
Ο θεατής, παρακολουθώντας το έργο, έρχεται αντιμέτωπος με ερωτήματα σχετικά με την πίστη, την αλήθεια και την ανάγκη για αλλαγή. Η αίσθηση που αποκομίζει είναι αυτή της έντασης και της αβεβαιότητας, καθώς οι χαρακτήρες παλεύουν με τις προσωπικές τους κρίσεις και τις κοινωνικές πιέσεις.
Ο Μαξίμ Γκόργκι, ως συγγραφέας, επηρεάστηκε από τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις της εποχής του. Η εμπειρία του από τη φτώχεια και την καταπίεση τον οδήγησε να ασχοληθεί με θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και να υποστηρίξει τις επαναστατικές ιδέες. Το έργο του «Οι Μικροαστοί» αποτελεί ένα από τα πρώτα του θεατρικά έργα και αντικατοπτρίζει τις ανησυχίες και τις πεποιθήσεις του για την ανάγκη κοινωνικής αλλαγής.
«Οι Μικροαστοί» είναι ένα έργο που, μέσα από την απεικόνιση μιας οικογένειας, εξετάζει τις ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις της εποχής του. Η ρεαλιστική προσέγγιση του Γκόργκι και η εστίαση στις εσωτερικές συγκρούσεις των χαρακτήρων καθιστούν το έργο διαχρονικό και επίκαιρο, προσφέροντας στον θεατή μια βαθιά και πολυεπίπεδη εμπειρία.
Γιατί θεωρείται σημαντικό το έργο Οι Μικροαστοί;
Το Οι Μικροαστοί (1901) αποτελεί ένα από τα πρώτα και πιο εμβληματικά θεατρικά έργα του Μαξίμ Γκόργκι, και είναι σημαντικό για πολλούς λόγους:
1. Καταγραφή της μεταβατικής Ρωσίας
Το έργο συλλαμβάνει την κρίσιμη στιγμή της αλλαγής στη ρωσική κοινωνία: το τέλος του παραδοσιακού, αυταρχικού μικροαστισμού και την ανάδυση νέων ιδεολογιών (σοσιαλισμός, αθεΐα, προοδευτισμός). Οι συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια Μπεσεμένωφ είναι η μικρογραφία της ευρύτερης κοινωνικής σύγκρουσης.
2. Έχει ιδεολογική και ψυχολογική βάθος
Δεν είναι απλώς ένα έργο ιδεών — είναι έργο χαρακτήρων. Ο Γκόργκι εισάγει ρεαλιστικούς τύπους με αντιφάσεις, πάθη, ανάγκες και ψυχικές συγκρούσεις. Ο θεατής παρακολουθεί την ψυχολογική αποσύνθεση ενός κόσμου που πεθαίνει και την αγωνία γέννησης ενός νέου.
3. Συνεργασία με το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας
Το έργο γράφτηκε κατόπιν παραγγελίας του Κονσταντίν Στανισλάφσκι, του πατέρα του ψυχολογικού ρεαλισμού στο θέατρο. Ο τρόπος που δόθηκε ζωή στους χαρακτήρες του έργου με τη μέθοδο του Στανισλάφσκι, καθιέρωσε το Οι Μικροαστοί ως θεατρικό πρότυπο για τον ρεαλισμό.
4. Αντισυμβατικό για την εποχή του
Ο Γκόργκι σπάει τις νόρμες του “θεάτρου διασκέδασης” της εποχής του και παρουσιάζει ένα “σκληρό” δράμα, χωρίς εύκολες λύσεις ή εξιδανικεύσεις. Δεν κλείνει με κάθαρση, αλλά με αμφισημία. Ο θεατής καλείται να συλλογιστεί, όχι να παρηγορηθεί.
5. Ένα από τα πρώτα θεατρικά που ανοίγουν τον δρόμο για το σοσιαλιστικό ρεαλισμό
Αν και γραμμένο πολύ πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση, το έργο εκφράζει την ιδεολογική αφετηρία του Γκόργκι, που πίστευε βαθιά στη δυνατότητα του ανθρώπου να μεταμορφώσει την κοινωνία.
Άλλα θεατρικά έργα του Γκόργκι
1. Στο βυθό (На дне, 1902)
Το πιο γνωστό του θεατρικό, γραμμένο λίγο μετά τους Μικροαστούς. Τοποθετείται σε ένα καταγώγιο-καταφύγιο αστέγων, γεμάτο κοινωνικά απόβλητα. Έργο βαθιά φιλοσοφικό και ελεγειακό, με τεράστια απήχηση σε όλο τον κόσμο.
2. Οι εχθροί (Враги, 1906)
Πολιτικό έργο με φόντο τις ταξικές συγκρούσεις, πιο “στρατευμένο” από τα προηγούμενα.
3. Οι δαίμονες της ελευθερίας
Πιο σπάνιο, αλλά σημαντικό για την κατανόηση της ιδεολογικής του πορείας.
4. Εγκληματίες και άνθρωποι
Μεταγενέστερο, που εστιάζει στο ηθικό πρόβλημα της βίας και της εξουσίας.
«Οι Μικροαστοί» του Μαξίμ Γκόργκι
Φεύγοντας από μια παράσταση των Μικροαστών, ο θεατής δεν έχει εισπράξει ένα μήνυμα, αλλά ένα βάρος: το βάρος της αλήθειας που δεν λέγεται, της αγάπης που δεν εκδηλώνεται, της αλλαγής που δεν ολοκληρώνεται. Δεν είναι ένα εύκολο έργο. Είναι όμως αληθινό. Κι αυτή η αλήθεια, όσο πικρή κι αν είναι, καθιστά το έργο επίκαιρο σε κάθε εποχή.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
